मुलुख मैदानाची बहीण
(ही ऐतिहासिक घटनांचा वापर करून लिहिलेली कथा आहे. एका मोठ्या तोफेच्या गायब होण्याचे न उलगडलेले रहस्य हे या कथेचे बीज आहे. ऐतिहासिक रहस्यांवर तंत्रज्ञानाच्या वापराने उजेड टाकण्याचा प्रयत्न हे सूत्र आहे. गोष्टीतील पात्रांमधील विचारविनिमय आणि संभाषणे काल्पनिक आहेत.)
माझ्या समोरचे नकाशे, आलेख आणि आकडेवारी ही मी तिसऱ्यांदा तपासत होतो. खरं तर ही माहिती मिळवण्यासाठी केलेलं काम माझ्या देखरेखी खालीच झालेलं होतं, मला त्याची खडा न खडा माहिती होती, परंतु त्याचा अहवाल करून मी जेंव्हा वरिष्ठांकडे पाठवला तेंव्हा त्यांचा मला “काहीतरी चुकतंय, पुन्हा तपासा” असा फोन आला होता. सगळे मूळ कागद तपासून झाले, मला तर कांही चूक आढळली नाही. पुन्हा पुन्हा तेच तेच बघायचा खरं तर कंटाळा आला होता. फाईलमध्ये डोकं खुपसून मी पाहत होतो, त्यामुळे बंडू खोलीत केंव्हा आला हे मला समजलंच नाही. बंडू म्हणजे माझा जवळचा मित्र, गेले तीन दिवस मी मित्रांना का भेटलो नाही म्हणून बघायला तो सरळ घरीच आला होता. मी या प्रोजेक्टवर काम करतो आहे याची त्याला माहिती होती, परंतु मी बनवलेला अहवाल असा पुढे मागे करतोय याची त्याला कल्पना नव्हती.
नोकरीतून स्वेच्छा निवृत्ती घेतल्यानंतर माझ्या तंत्रज्ञान कौशल्यावर आधारित जे काम मिळेल ते मी करत असे. वीस वर्षे इन्स्ट्रुमेंटेशन इंजिनियर म्हणून काम केल्यानं मी उपकरणांचा तज्ज्ञ होतो, त्यात मला इलेक्ट्रॉनिक्सचा छंद होता. बाजारात उपलब्ध असलेल्या उपकरणांची क्षमता वाढवणं हे मला सहज जमत असे. माझ्याकडे असलेल्या उत्तम मेटल डिटेक्टरमुळं मला सध्याचं काम मिळालं होतं. धातूच्या वस्तू , त्यातल्या त्यात जमिनी खाली असलेल्या, शोधणं हा माझ्या कौशल्याचा एक भाग होता. कांही आठवड्यांपूर्वी मला एका कंपनीनं एका प्रकल्पा साठी काम करण्याबद्दल विचारलं आणि मी त्यात सामील झालो. कंपनीला एका सरकारी मोहिमेचा भाग असलेलं काम करण्याचं कंत्राट मिळालं होतं. ही पुरातत्व उत्खननाची मोहीम होती, मला सांगितल्या प्रमाणे सीना नदीच्या पात्राच्या आणि किनाऱ्याच्या भागाचा भूप्रदेशाचं सर्वेक्षण मी माझ्या पद्धतीनं केलं होतं. पहिल्या सर्वेक्षणात कांही विशेष न आढळल्यानं पुन्हा एकदा आणि आणखी विस्तृत प्रदेशावर सर्वेक्षण केलं होतं. बारीक सारीक वस्तूंखेरीज विशेष कांहीही आढळले नव्हतं आणि त्याबाबत मला खात्री होती. कंपनीच्या संचालकांना कांहीतरी महत्वपूर्ण सापडण्याची अपेक्षा होती आणि त्यामुळे ते मला पुन्हा पुन्हा पाहायला सांगत होते. मी दुसऱ्या वेळेस त्यांना भेटलो तेंव्हा माझ्या उपकरणांनी मिळवलेल्या फोटोमध्ये दिसणाऱ्या छोट्या बिंदूंना जोडून कांहीतरी मोठं दिसतं आहे असे ते मला सांगण्याचा प्रयत्न करत होते. प्रत्येक गोष्टीकडे वस्तुनिष्ठपणे बघण्याची माझी पद्धत असल्यानं मला ते पटत नव्हतं, त्यांच्या बोलण्या खातर अहवालात तसे कांही लिहिण्याची माझी इच्छा नव्हती. या वरून आमच्यात थोडा वाद देखील झाला होता.
बंडूला हे सर्व सांगितल्यावर त्याने नेहमीसारखे खांदे उडवले आणि म्हणाला, “ज्या कंपनीनं तुला काम दिलं आहे त्यांनी तुला या प्रकल्पाची पूर्ण कल्पना दिलेली दिसत नाही. तुला वाटतं आहे की त्या कंपनीनं तुझ्या कौशल्यामुळे तुला बोलावलं आहे, परंतु तितकंच महत्वाचं कारण हेही आहे की, तू या विषयाच्या बाबतीत अनभिज्ञ आहेस. हे नुसतं सर्वेक्षण नाही, ते कांहीतरी निश्चित शोधत आहेत. आपण असं करू, माझ्या माहितीतील एक इतिहासाचे अभ्यासक आहेत कानवडे नावाचे, त्यांनी या भागाचा खूप अभ्यास केला आहे, आपण त्यांना विचारू.”
बंडू त्याच्या स्वतःच्या वर्णनानुसार अर्धवेळ, स्वतंत्र पत्रकार होता, पण तो उत्तम मित्रकार होता. त्याची कुणाशी ही चटकन मैत्री होत असे आणि त्यामुळे त्याला असंख्य मित्र होते. बंडू आणि मी श्री. कानवडे यांच्या घरी पोचलो. कानवडे वृद्ध गृहस्थ होते, वय नव्वदच्या आत-बाहेर असावं, शरीर कृष झालेलं होते परंतु वयाच्या मानाने त्यांचे बोलणं आणि ऐकणं खूपच चांगलं होतं. “हे कानवडे काका” असे म्हणत बंडूनं आमची ओळख करून दिली आणि त्यांना आमचं भेटण्याचं कारणही सांगितलं. काकांनी सर्व शांतपणे ऐकून घेतलं आणि म्हणाले “बऱ्याच दिवसात या विषयाची उजळणी झाली नाही, पण मी विसरलो देखील नाही, कारण एके काळी या विषयाचा मला ध्यास लागला होता. तुम्ही कितपत वाचलंय या विषयावर? ” काकांनी मला विचारलं.
“मला या विषयी फारशी माहिती नाही, हे सर्वेक्षण म्हणजे पुरातत्व उत्खननासाठी तयारी आहे एव्हढंच मला माहिती आहे, मी विचारलेल्या प्रश्नांना कुणी फार सखोल उत्तरं दिली नाहीत, मग मीही फार चौकशी केली नाही. सांगितलेलं सर्वेक्षण करायचं आणि अहवाल देऊन मोकळे व्हायचं असे मी ठरवलं होतं, परंतु ज्यांनी मला हे काम करायला सांगितलं त्यांना माझा अहवाल पटत नाहीये ही माझी अडचण आहे,” मी म्हणालो.
माझ्या उत्तरावर काका मंद हसले आणि म्हणाले “सध्या काय झालय की प्रत्येक जण इतिहासावर आपली मालकी सांगायला निघालाय. वास्तविक इतिहास कुणाच्याही मालकीचा नसतो, इतिहासाच्या अभ्यासात कुणाचा काय हेतू असेल याचा अंदाज करणे फार कठीण असतं”.
“म्हणजे काय? मी नाही समजलो” मी म्हणालो.
“एखादी ऐतिहासिक घटना किंवा अवशेष यांचा अभ्यास इतरांच्या आधी करून त्याचा वापर इतिहास आपल्या बाजूनं मांडण्याचे तंत्र कांही लोक वापरतात.
“या पुरातत्व अभ्यासात असा कोणता मुद्दा आहे असं तुम्हाला वाटतं?,” मी विचारलं.
“यात कोणाचा काय फायदा होईल ते मी नाही सांगू शकणार, पण या जागेचं ऐतिहासिक महत्व काय आहे हे मी सांगू शकतो. तुम्ही याचा अभ्यास केला नसल्यामुळे मी तुम्हाला प्रथम पासून सांगतो. तुम्हाला माहिती असेल की भारतात कांही प्रसिद्ध ऐतिहासिक तोफा आहेत, त्यातली एक म्हणजे विजापूरच्या किल्ल्यावर असलेली मुलुख मैदान नावाची तोफ काका म्हणाले.
“हो हे नाव मी ऐकलेलं आहे”, मी म्हणालो.
“तिचे खरं नाव होतं मालिक-ए-मैदान, म्हणजे तुमच्या भाषेत सांगायचं तर रणांगणावरचा बॉस!” काका म्हणाले.
अहमदनगरच्या बुऱ्हाण शाह या राज्यकर्त्याला सर्वात मोठी तोफ बनवून हवी होती. एक तर अशी तोफ बाळगणं हे भूषणास्पद, पण त्याही पेक्षा अहमदनगरच्या भुईकोट किल्ल्यावर अशी तोफ असली म्हणजे कुणाची नजर अहमदनगरवर पडणार नाही असं त्याला वाटलं” काका म्हणाले.
“भुईकोट म्हणजे सपाट जमिनीवर बांधलेला किल्ला असंच नं?” मी विचारलं.
“हो, अहमदनगरचा किल्ला सपाट जमिनीवर असल्यानं त्यावर घोडदळ, हत्तीदळ, तोफखाना यांच्या सहित आक्रमण करणं शक्य होतं. ते टाळण्यासाठी आणि शत्रूला दूर रोखून धरण्यासाठी अहमदनगरच्या पहिला बुर्हाण निजाम शाह याला लांब पल्ल्याची तोफ बनवून हवी होती” काका म्हणाले.
“तशी तोफ बनवणारे कारागीर त्यानं बाहेर देशातून मागवले असं म्हणतात” बंडू म्हणाला.
“हो, त्यानं तुर्की तोपची मुहम्मद बिन हुसेन रुमी याला तुर्कस्तानातून बोलावून घेतलं आणि त्याच्याकडून ही तोफ बनवून घेतली. किल्ल्याच्या एका बुरुजावर तिची स्थापना करण्यात आली”काका म्हणाले.
“या तोफेचा वापर तालिकोटच्या लढाईत केला गेला आणि तिनं विजय मिळवून दिला असं म्हणतात” बंडू म्हणाला.
“मला स्वतःला त्या बाबतीत शंका आहे. माझ्या दृष्टीनं ही तोफ हलवायला आणि उडवायला इतकी अवघड होती की रणभूमीवर तिचा वापर केला गेला असेल असं वाटत नाही, पण नुसत्या तिच्या नावानं शत्रूचा धीर खचेल अशी तिची ख्याती होती. सध्याच्या काळात अण्वस्त्रं जशी डिटरंट म्हणून वापरतात तस कांहीसा परिणाम या तोफेनं बुर्हाण शाहला साधायचा होता”काका म्हणाले.
ही तोफ परांड्याला पोचण्याची काय हकीकत आहे? बंडूनं विचारलं.
“अहमदनगरच्या निजामाच्या राज्यावर मोगल सरदारांनी आक्रमण केलं, त्यासाठी बादशहा शहाजहाननं त्याच्या सासऱ्याला सैन्य देऊन दिल्लीहून पाठवले होतं. निजामाचा पाडाव झाला आणि तो मारला गेला. मोगलांपासून बचाव करण्यासाठी निजामाच्या सरदारांनी त्यांचा कारभार परांड्यातून करायला सुरवात केली, त्या वेळी अहमदनगरच्या किल्ल्यातल्या तोफा परांड्याला आणण्यात आल्या” काका म्हणाले.
“पण त्या परांडयात फार काळ टिकल्या नाहीत असं वाचल्याचं मला आठवतं आहे,” बंडू म्हणाला.
“खरं आहे ते, १५९९ मध्ये अहमदनगरचा पाडाव झाला आणि १६३२ साली मोगलांनी त्यांचा मोर्चा परांड्याकडे वळवला, परंतु त्यावेळी निजामाचे आणि विजापूरच्या आदिलशहाचे संबंध चांगले होते, म्हणून अदिलशहानं आपला सरदार मुरार जगदेव याला मोगलांचा समाचार घ्यायला पाठवलं. त्यानं परांड्याजवळ मोगलांचा पाडाव केला आणि परांड्याचा किल्लाही ताब्यात घेतला. किल्ल्यावरच्या त्या सर्वात मोठ्या दोन तोफा पाहिल्यावर त्या आपण विजापूरला नेल्या पाहिजेत असं त्याला वाटलं, आणि त्यानं त्या विजापूरला नेण्याचा घाट घातला” काका म्हणाले.
“परांड्याचा किल्ला जर त्याच्या ताब्यात आला होता तर तोफा तिथंच ठेवायच्या, विजापूरला न्यायचं कारण काय?” मी विचारलं.
निजाम आणि आदिलशाह यांच्यात कधी मैत्री तर कधी वैर असे संबंध होते आणि उत्तरेकडून मोगलांच्या हल्ल्याची भीती होतीच. मुख्य म्हणजे या तोफा हा बहुधा एक प्रतिष्ठेचा विषय झाला होता, एखादा मौल्यवान दागिना असावा तश्या” काका म्हणाले.
“मोगलांशी लढण्याइतकीच ही तोफा नेण्याची मोहीम अवघड असेल नाही!” मी म्हणालो.
“अगदी खरं आहे, त्या तोफा पोर्टेबल म्हणून बनवल्याचं नव्हत्या, पण मुरार जगदेव हट्टालाच पेटला होता. असं सांगतात की विजापूरला जाताना सोलापूरच्या दक्षिणेला टाकळी गावाजवळ सीना नदी ओलांडताना मुलुख मैदान तोफ नदीत बुडाली. मुरार जगदेव यानं मोठ्या प्रयत्ना नंतर ती बाहेर काढली आणि विजापूरला नेली. या हकीकतीतील निश्चित भाग हा की तोफ परांड्याहून विजापूरला नेली, यातील परांडा, तोफ आणि विजापूर तिन्ही अस्तित्वात आहेत. बाकीची हकीकत डळमळीत आहे, त्या बाबतीत अनेक लोकांची अनेक मतं आहेत”काका म्हणाले.
“मुरार जगदेवानं तोफ तर नेली, मग आता सर्वेक्षण कशासाठी सुरु असावं?” मी विचारलं.
“त्याची गोष्ट अशी की, मुलुख मैदान तोफेबरोबर तिच्याच सारखी आणखी एक तोफ होती असं म्हणतात. त्या तोफेचं नाव कुणी कडक बिजली सांगतात तर कुणी धूळधाण सांगतात. दोन्ही तोफा एकदमच बुडाल्या असं मानलं जातं. दुसरी तोफ काढणं शक्य झाले नाही असं म्हणतात, म्हणजे ती बुडाली आणि तिचा नंतर कांही पत्ता लागला नाही”काका म्हणाले.
“पण शोध घेतला गेला हे नक्की का?” मी विचारलं.
“अगदी नक्की! आधी राजे लोकांना आणि नंतर पुरातत्व खात्यातील लोकांना तिचं आकर्षण होतंच! अनेकांनी प्रयत्न केले पण ते व्यर्थ गेले. जसा कालावधी लोटत होता आणि सुगावा नव्हता तसे हकीकतीतले बारकावे नाहीसे होत गेले, जागांची नावं बदलली, इतिहास कमी आणि दंतकथा जास्त अशी परिस्थिती निर्माण झाली”काका म्हणाले.
“तुम्ही कधी त्यात भाग घेतला का, किंवा असं म्हणू की तुम्हाला या इतिहासात रस कसा निर्माण झाला?” मी विचारलं.
“शाळेत असताना मी सोलापूरला होतो, माझे काका ओव्हरसीयर होते आणि छोट्या पुलांच्या, बंधाऱ्यांच्या बांधकामाच्या जागेवर त्यांचं काम असे. शाळेला सुटी असेल तेंव्हा ती त्यांच्या बरोबर साईटवर जात असे. त्या वेळेस मी आठ-दहा वर्षांचा असेन. काकांना वाचनाची आवड होती, ते छंद म्हणून इतिहासाचा अभ्यास करत. कामाच्या निमित्ताने प्रवास होई, स्थानिक लोकांकडून त्यांना हकीकती ऐकायला मिळत. त्या हकीकती ते आम्हाला सांगत, मला इतिहासाची गोडी त्यामुळं लागली. पुढे मी इंजिनियर झालो पण इतिहासाचा छंद कायम राहिला” काका म्हणाले.
“टाकळी बद्दल ते कधी कांही बोलले होते का?” बंडूनं विचारलं.
“अनेक वेळा! १९४५ सालच्या सुमारास माझे काका टाकळी जवळ सीना नदीच्या भागात काम करत होते. त्या आधी इंग्रज सरकारनं पुरातत्व खात्याची स्थापना केलेली होती आणि त्या वेळी डायरेक्टर जनरल पदावर मॉर्टिमर व्हीलर या ब्रिटिश अधिकाऱ्याची नेमणूक झाली होती. व्हीलर स्वतः सैन्यातील अधिकारी आणि पुरातत्व संशोधक होते. कर्नाटकातील रायचूर जवळ मस्की नदीच्या किनारी सुरु असलेल्या पुरातत्व संशोधनाची प्रगती पाहण्यासाठी ते तिथे गेले होते. माझ्या काकांना हे समजल्यावर पदरमोड करून ते मस्की येथे गेले. व्हिलर यांची भेट घेऊन त्यांना या बुडालेल्या तोफेच्या कहाण्या सांगितल्या आणि व्हीलर यांनी त्या जागेला भेट द्यावी असं सुचवलं”काका म्हणाले.
“मग ऐकलं का त्यांनी तुमच्या काकांचं?” मी आणि बंडू जवळ जवळ एकदमच म्हणालो.
“काकांचा उत्साह आणि तोफेच्या कहाण्या यामुळं व्हीलर यांचं कुतुहूल जागृत झालं. त्यांनी त्या जागेला भेट तर दिलीच परंतु नंतर त्या जागेचा अभ्यासही केला, माणसं कामाला लावून बराच तपास केला, पण त्यांच्या प्रयत्नांना देखील यश आलं नाही”काका म्हणाले.
“तुम्ही स्वतः गेला होता का तिथं?” मी विचारलं.
“अनेक वेळा गेलो आहे, लहानपणी काकांबरोबर आणि नंतर मित्रांच्या बरोबर! माझे दोन -तीन मित्र होते भ्रमंतीची आवड असणारे, आम्ही गड-किल्ले, मंदिरं, ऐतिहासिक स्थळं यांना भेटी देत असू. मी ही त्या भागात प्रवास करून माहिती गोळा केली. बुडालेल्या तोफेला मुलुख मैदानाची बहीण असं टोपण नाव होतं”काका म्हणाले.
“मग तुमचं संशोधन का थांबलं?” बंडूनं विचारलं.
“एक वेळ अशी आली की प्रगती थांबली, वेळही मिळेना, जमा केलेल्या माहितीच्या आधारे मी माझा एक अहवाल तयार केला आणि पुरातत्व खात्याकडं पाठवून दिला. एका हौशी इतिहास अभ्यासकाच्या अहवालाकडं लक्ष देण्यासाठी त्यांना कितीसा वेळ मिळणार? त्यानंतर मीही त्यावर विचार केला नाही,” काका म्हणाले.
“तुमच्याकडं त्या अहवालाची एखादी प्रत असेल नं?” मी विचारलं.
“ठेवलीय मी माझ्या संग्रहात, जरा शोधली तर सापडेल” काका म्हणाले.
“शोधाल का जरा, प्लीज!” मी विनंती केली.
“मी असं करतो, शोधून ठेवतो, बंडू येऊन त्याची झेरॉक्स काढून तुम्हाला देईल, काका म्हणाले.
“पण अहवालात काय लिहिलंय ते सांगता का, मला कुतुहूल अनावर होतंय,” बंडू म्हणाला.
“सांगतो!” काका म्हणाले. “मुलुख मैदानाची बहीण ही खरी तोफ नव्हतीच! रुमी खानानं बुर्हाण शाहला सांगितलं की या कामासाठी वेळ लागेल आणि खर्च खूप होईल, बुर्हाण शहानं होकार दिला. मोजमापं ठरली आणि नंतर त्यानुसार ओतीव तोफ बनवण्याचं ठरलं. पंचधातू वितळवून एकाच वेळी साच्यात ओतून तोफ बनवायची होती. साचा तयार झाला, त्याच्या चाचणीसाठी रुमी खानानं त्यामध्ये वितळवलेलं शिसं ओतलं. साचा थंड झाल्यावर त्यातून निघालेली शिशाची तोफ त्यानं बुऱ्हाण शाहला दाखवली. तोफेचा आकार, त्यावरचे नक्षीकाम पाहून बुर्हाण शाह खुश झाला. ती शिशाची तोफ कांही कामाची नव्हती पण त्याला ती टाकवेना, ती तशीच ठेवावी असा त्यानं हट्ट धरला. रुमी खान फार हुशार, त्यानं बुर्हाण शाहला सांगितलं की तुम्ही मला एक तोफ मागितली, मी तुम्हाला दोन देतो. त्यानं ती शिशाची तोफ व्यवस्थित कापली. त्या तुकड्यांवर पंचधातूचे पत्रे आतून बाहेरून बसवून ते पुन्हा एकत्र जोडलेआणि तोफ उभी केली. हीच ती मुलुख मैदानाची बहीण! खरी तोफ जेंव्हा बनवून तयार झाली तेंव्हा दुरून बघणाऱ्याला खरी कोणती आणि खोटी कोणती हे समजत नसे, दोन पैकी एक शिश्याची आहे हे गुपित हाताच्या बोटावर मोजण्या इतक्या लोकांनाच माहिती होतं. दोन बाजूला तोंड करून उभ्या असलेल्या दोन प्रचंड तोफा पाहून बघणाऱ्याच्या मनात दुप्पट धडकी भरत असे. मुलुख मैदान बरोबर बहीणही परांड्याच्या किल्ल्यात गेली. जेंव्हा मुरार जगदेवानं परांड्याची लढाई जिंकली तेंव्हा त्याला या तोफा विजापूरला नेण्याचा मोह आवरता आला नाही. त्यानं तोफा आणि त्यांच्यावर काम करणारे यांना ताब्यात घेतलं आणि विजापूरला निघाला. तोफा हाताळणारे आणि प्रमुख तोपची यांच्या विना तोफा वापरणं शक्य नव्हतं. माझ्या मताप्रमाणे त्यानं सीना नदीच्या खोऱ्यातून नदीला समांतर प्रवास करत बरेचसे अंतर कापले पण सीना नदीचं पात्र ओलांडताना तोफांचे गाडे नदीच्या पात्रात रुतले. मोठ्या मुश्किलीने ५५ टनांची मुलुख मैदान ओढुन काढली गेली. दुसरी तोफ जास्तच रुतली होती. बराच वेळ झगडल्यानंतर यश येईना तेंव्हा तोपचीनं ती सोडून देण्याचा सल्ला दिला. मुरार जगदेव त्याच्यावर भडकला तेंव्हा तोपचीनं त्याला ती शिश्याची असल्याचं गुपित सांगितले. मुरार जगदेवानं खात्री करून घेतली आणि दुसरी तोफ मागे सोडून ते निघून गेले. मुलुख मैदानाची बहीण एकटीच मागे राहिली, चिखलात रुतली. पाण्याच्या लोंढ्याबरोबर येणाऱ्या वाळू आणि दगडांच्या माऱ्यानं पत्र्याचं आवरण झिजून, फाटून आणि गंजून गेलं. आतले शिश्याचे तुकडे सुटे झाले आणि पाण्याच्या प्रवाहा बरोबर इकडे तिकडे गेले. बहिणीचा मागमूसही राहिला नाही. नंतर अनेक लोकांनी शोध घेतला पण हाती काय लागणार! अजूनही लोक शोध घेतात; हिमालयात यती, स्कॉटकांडमधील लॉच नेस सरोवरातील नेस्सीचा तिथले लोक घेतात तसे”.
इतर कोणाला पटो अथवा ना पटो, माझ्या मनाला काकांचं स्पष्टीकरण आणि माझ्या उपकरणांची कामगिरी पटली होती. माझा अहवाल आहे तसाच प्रकल्पातील वरिष्ठांच्या समोर आदळून मी मोकळा होणार होतो.
-सुरेश गोपाळ भागवत (२०/७/२०२४).
(ही ऐतिहासिक घटनांचा वापर करून लिहिलेली कथा आहे. एका मोठ्या तोफेच्या गायब होण्याचे न उलगडलेले रहस्य हे या कथेचे बीज आहे. ऐतिहासिक रहस्यांवर तंत्रज्ञानाच्या वापराने उजेड टाकण्याचा प्रयत्न हे सूत्र आहे. गोष्टीतील पात्रांमधील विचारविनिमय आणि संभाषणे काल्पनिक आहेत.)
माझ्या समोरचे नकाशे, आलेख आणि आकडेवारी ही मी तिसऱ्यांदा तपासत होतो. खरं तर ही माहिती मिळवण्यासाठी केलेलं काम माझ्या देखरेखी खालीच झालेलं होतं, मला त्याची खडा न खडा माहिती होती, परंतु त्याचा अहवाल करून मी जेंव्हा वरिष्ठांकडे पाठवला तेंव्हा त्यांचा मला “काहीतरी चुकतंय, पुन्हा तपासा” असा फोन आला होता. सगळे मूळ कागद तपासून झाले, मला तर कांही चूक आढळली नाही. पुन्हा पुन्हा तेच तेच बघायचा खरं तर कंटाळा आला होता. फाईलमध्ये डोकं खुपसून मी पाहत होतो, त्यामुळे बंडू खोलीत केंव्हा आला हे मला समजलंच नाही. बंडू म्हणजे माझा जवळचा मित्र, गेले तीन दिवस मी मित्रांना का भेटलो नाही म्हणून बघायला तो सरळ घरीच आला होता. मी या प्रोजेक्टवर काम करतो आहे याची त्याला माहिती होती, परंतु मी बनवलेला अहवाल असा पुढे मागे करतोय याची त्याला कल्पना नव्हती.
नोकरीतून स्वेच्छा निवृत्ती घेतल्यानंतर माझ्या तंत्रज्ञान कौशल्यावर आधारित जे काम मिळेल ते मी करत असे. वीस वर्षे इन्स्ट्रुमेंटेशन इंजिनियर म्हणून काम केल्यानं मी उपकरणांचा तज्ज्ञ होतो, त्यात मला इलेक्ट्रॉनिक्सचा छंद होता. बाजारात उपलब्ध असलेल्या उपकरणांची क्षमता वाढवणं हे मला सहज जमत असे. माझ्याकडे असलेल्या उत्तम मेटल डिटेक्टरमुळं मला सध्याचं काम मिळालं होतं. धातूच्या वस्तू , त्यातल्या त्यात जमिनी खाली असलेल्या, शोधणं हा माझ्या कौशल्याचा एक भाग होता. कांही आठवड्यांपूर्वी मला एका कंपनीनं एका प्रकल्पा साठी काम करण्याबद्दल विचारलं आणि मी त्यात सामील झालो. कंपनीला एका सरकारी मोहिमेचा भाग असलेलं काम करण्याचं कंत्राट मिळालं होतं. ही पुरातत्व उत्खननाची मोहीम होती, मला सांगितल्या प्रमाणे सीना नदीच्या पात्राच्या आणि किनाऱ्याच्या भागाचा भूप्रदेशाचं सर्वेक्षण मी माझ्या पद्धतीनं केलं होतं. पहिल्या सर्वेक्षणात कांही विशेष न आढळल्यानं पुन्हा एकदा आणि आणखी विस्तृत प्रदेशावर सर्वेक्षण केलं होतं. बारीक सारीक वस्तूंखेरीज विशेष कांहीही आढळले नव्हतं आणि त्याबाबत मला खात्री होती. कंपनीच्या संचालकांना कांहीतरी महत्वपूर्ण सापडण्याची अपेक्षा होती आणि त्यामुळे ते मला पुन्हा पुन्हा पाहायला सांगत होते. मी दुसऱ्या वेळेस त्यांना भेटलो तेंव्हा माझ्या उपकरणांनी मिळवलेल्या फोटोमध्ये दिसणाऱ्या छोट्या बिंदूंना जोडून कांहीतरी मोठं दिसतं आहे असे ते मला सांगण्याचा प्रयत्न करत होते. प्रत्येक गोष्टीकडे वस्तुनिष्ठपणे बघण्याची माझी पद्धत असल्यानं मला ते पटत नव्हतं, त्यांच्या बोलण्या खातर अहवालात तसे कांही लिहिण्याची माझी इच्छा नव्हती. या वरून आमच्यात थोडा वाद देखील झाला होता.
बंडूला हे सर्व सांगितल्यावर त्याने नेहमीसारखे खांदे उडवले आणि म्हणाला, “ज्या कंपनीनं तुला काम दिलं आहे त्यांनी तुला या प्रकल्पाची पूर्ण कल्पना दिलेली दिसत नाही. तुला वाटतं आहे की त्या कंपनीनं तुझ्या कौशल्यामुळे तुला बोलावलं आहे, परंतु तितकंच महत्वाचं कारण हेही आहे की, तू या विषयाच्या बाबतीत अनभिज्ञ आहेस. हे नुसतं सर्वेक्षण नाही, ते कांहीतरी निश्चित शोधत आहेत. आपण असं करू, माझ्या माहितीतील एक इतिहासाचे अभ्यासक आहेत कानवडे नावाचे, त्यांनी या भागाचा खूप अभ्यास केला आहे, आपण त्यांना विचारू.”
बंडू त्याच्या स्वतःच्या वर्णनानुसार अर्धवेळ, स्वतंत्र पत्रकार होता, पण तो उत्तम मित्रकार होता. त्याची कुणाशी ही चटकन मैत्री होत असे आणि त्यामुळे त्याला असंख्य मित्र होते. बंडू आणि मी श्री. कानवडे यांच्या घरी पोचलो. कानवडे वृद्ध गृहस्थ होते, वय नव्वदच्या आत-बाहेर असावं, शरीर कृष झालेलं होते परंतु वयाच्या मानाने त्यांचे बोलणं आणि ऐकणं खूपच चांगलं होतं. “हे कानवडे काका” असे म्हणत बंडूनं आमची ओळख करून दिली आणि त्यांना आमचं भेटण्याचं कारणही सांगितलं. काकांनी सर्व शांतपणे ऐकून घेतलं आणि म्हणाले “बऱ्याच दिवसात या विषयाची उजळणी झाली नाही, पण मी विसरलो देखील नाही, कारण एके काळी या विषयाचा मला ध्यास लागला होता. तुम्ही कितपत वाचलंय या विषयावर? ” काकांनी मला विचारलं.
“मला या विषयी फारशी माहिती नाही, हे सर्वेक्षण म्हणजे पुरातत्व उत्खननासाठी तयारी आहे एव्हढंच मला माहिती आहे, मी विचारलेल्या प्रश्नांना कुणी फार सखोल उत्तरं दिली नाहीत, मग मीही फार चौकशी केली नाही. सांगितलेलं सर्वेक्षण करायचं आणि अहवाल देऊन मोकळे व्हायचं असे मी ठरवलं होतं, परंतु ज्यांनी मला हे काम करायला सांगितलं त्यांना माझा अहवाल पटत नाहीये ही माझी अडचण आहे,” मी म्हणालो.
माझ्या उत्तरावर काका मंद हसले आणि म्हणाले “सध्या काय झालय की प्रत्येक जण इतिहासावर आपली मालकी सांगायला निघालाय. वास्तविक इतिहास कुणाच्याही मालकीचा नसतो, इतिहासाच्या अभ्यासात कुणाचा काय हेतू असेल याचा अंदाज करणे फार कठीण असतं”.
“म्हणजे काय? मी नाही समजलो” मी म्हणालो.
“एखादी ऐतिहासिक घटना किंवा अवशेष यांचा अभ्यास इतरांच्या आधी करून त्याचा वापर इतिहास आपल्या बाजूनं मांडण्याचे तंत्र कांही लोक वापरतात.
“या पुरातत्व अभ्यासात असा कोणता मुद्दा आहे असं तुम्हाला वाटतं?,” मी विचारलं.
“यात कोणाचा काय फायदा होईल ते मी नाही सांगू शकणार, पण या जागेचं ऐतिहासिक महत्व काय आहे हे मी सांगू शकतो. तुम्ही याचा अभ्यास केला नसल्यामुळे मी तुम्हाला प्रथम पासून सांगतो. तुम्हाला माहिती असेल की भारतात कांही प्रसिद्ध ऐतिहासिक तोफा आहेत, त्यातली एक म्हणजे विजापूरच्या किल्ल्यावर असलेली मुलुख मैदान नावाची तोफ काका म्हणाले.
“हो हे नाव मी ऐकलेलं आहे”, मी म्हणालो.
“तिचे खरं नाव होतं मालिक-ए-मैदान, म्हणजे तुमच्या भाषेत सांगायचं तर रणांगणावरचा बॉस!” काका म्हणाले.
अहमदनगरच्या बुऱ्हाण शाह या राज्यकर्त्याला सर्वात मोठी तोफ बनवून हवी होती. एक तर अशी तोफ बाळगणं हे भूषणास्पद, पण त्याही पेक्षा अहमदनगरच्या भुईकोट किल्ल्यावर अशी तोफ असली म्हणजे कुणाची नजर अहमदनगरवर पडणार नाही असं त्याला वाटलं” काका म्हणाले.
“भुईकोट म्हणजे सपाट जमिनीवर बांधलेला किल्ला असंच नं?” मी विचारलं.
“हो, अहमदनगरचा किल्ला सपाट जमिनीवर असल्यानं त्यावर घोडदळ, हत्तीदळ, तोफखाना यांच्या सहित आक्रमण करणं शक्य होतं. ते टाळण्यासाठी आणि शत्रूला दूर रोखून धरण्यासाठी अहमदनगरच्या पहिला बुर्हाण निजाम शाह याला लांब पल्ल्याची तोफ बनवून हवी होती” काका म्हणाले.
“तशी तोफ बनवणारे कारागीर त्यानं बाहेर देशातून मागवले असं म्हणतात” बंडू म्हणाला.
“हो, त्यानं तुर्की तोपची मुहम्मद बिन हुसेन रुमी याला तुर्कस्तानातून बोलावून घेतलं आणि त्याच्याकडून ही तोफ बनवून घेतली. किल्ल्याच्या एका बुरुजावर तिची स्थापना करण्यात आली”काका म्हणाले.
“या तोफेचा वापर तालिकोटच्या लढाईत केला गेला आणि तिनं विजय मिळवून दिला असं म्हणतात” बंडू म्हणाला.
“मला स्वतःला त्या बाबतीत शंका आहे. माझ्या दृष्टीनं ही तोफ हलवायला आणि उडवायला इतकी अवघड होती की रणभूमीवर तिचा वापर केला गेला असेल असं वाटत नाही, पण नुसत्या तिच्या नावानं शत्रूचा धीर खचेल अशी तिची ख्याती होती. सध्याच्या काळात अण्वस्त्रं जशी डिटरंट म्हणून वापरतात तस कांहीसा परिणाम या तोफेनं बुर्हाण शाहला साधायचा होता”काका म्हणाले.
ही तोफ परांड्याला पोचण्याची काय हकीकत आहे? बंडूनं विचारलं.
“अहमदनगरच्या निजामाच्या राज्यावर मोगल सरदारांनी आक्रमण केलं, त्यासाठी बादशहा शहाजहाननं त्याच्या सासऱ्याला सैन्य देऊन दिल्लीहून पाठवले होतं. निजामाचा पाडाव झाला आणि तो मारला गेला. मोगलांपासून बचाव करण्यासाठी निजामाच्या सरदारांनी त्यांचा कारभार परांड्यातून करायला सुरवात केली, त्या वेळी अहमदनगरच्या किल्ल्यातल्या तोफा परांड्याला आणण्यात आल्या” काका म्हणाले.
“पण त्या परांडयात फार काळ टिकल्या नाहीत असं वाचल्याचं मला आठवतं आहे,” बंडू म्हणाला.
“खरं आहे ते, १५९९ मध्ये अहमदनगरचा पाडाव झाला आणि १६३२ साली मोगलांनी त्यांचा मोर्चा परांड्याकडे वळवला, परंतु त्यावेळी निजामाचे आणि विजापूरच्या आदिलशहाचे संबंध चांगले होते, म्हणून अदिलशहानं आपला सरदार मुरार जगदेव याला मोगलांचा समाचार घ्यायला पाठवलं. त्यानं परांड्याजवळ मोगलांचा पाडाव केला आणि परांड्याचा किल्लाही ताब्यात घेतला. किल्ल्यावरच्या त्या सर्वात मोठ्या दोन तोफा पाहिल्यावर त्या आपण विजापूरला नेल्या पाहिजेत असं त्याला वाटलं, आणि त्यानं त्या विजापूरला नेण्याचा घाट घातला” काका म्हणाले.
“परांड्याचा किल्ला जर त्याच्या ताब्यात आला होता तर तोफा तिथंच ठेवायच्या, विजापूरला न्यायचं कारण काय?” मी विचारलं.
निजाम आणि आदिलशाह यांच्यात कधी मैत्री तर कधी वैर असे संबंध होते आणि उत्तरेकडून मोगलांच्या हल्ल्याची भीती होतीच. मुख्य म्हणजे या तोफा हा बहुधा एक प्रतिष्ठेचा विषय झाला होता, एखादा मौल्यवान दागिना असावा तश्या” काका म्हणाले.
“मोगलांशी लढण्याइतकीच ही तोफा नेण्याची मोहीम अवघड असेल नाही!” मी म्हणालो.
“अगदी खरं आहे, त्या तोफा पोर्टेबल म्हणून बनवल्याचं नव्हत्या, पण मुरार जगदेव हट्टालाच पेटला होता. असं सांगतात की विजापूरला जाताना सोलापूरच्या दक्षिणेला टाकळी गावाजवळ सीना नदी ओलांडताना मुलुख मैदान तोफ नदीत बुडाली. मुरार जगदेव यानं मोठ्या प्रयत्ना नंतर ती बाहेर काढली आणि विजापूरला नेली. या हकीकतीतील निश्चित भाग हा की तोफ परांड्याहून विजापूरला नेली, यातील परांडा, तोफ आणि विजापूर तिन्ही अस्तित्वात आहेत. बाकीची हकीकत डळमळीत आहे, त्या बाबतीत अनेक लोकांची अनेक मतं आहेत”काका म्हणाले.
“मुरार जगदेवानं तोफ तर नेली, मग आता सर्वेक्षण कशासाठी सुरु असावं?” मी विचारलं.
“त्याची गोष्ट अशी की, मुलुख मैदान तोफेबरोबर तिच्याच सारखी आणखी एक तोफ होती असं म्हणतात. त्या तोफेचं नाव कुणी कडक बिजली सांगतात तर कुणी धूळधाण सांगतात. दोन्ही तोफा एकदमच बुडाल्या असं मानलं जातं. दुसरी तोफ काढणं शक्य झाले नाही असं म्हणतात, म्हणजे ती बुडाली आणि तिचा नंतर कांही पत्ता लागला नाही”काका म्हणाले.
“पण शोध घेतला गेला हे नक्की का?” मी विचारलं.
“अगदी नक्की! आधी राजे लोकांना आणि नंतर पुरातत्व खात्यातील लोकांना तिचं आकर्षण होतंच! अनेकांनी प्रयत्न केले पण ते व्यर्थ गेले. जसा कालावधी लोटत होता आणि सुगावा नव्हता तसे हकीकतीतले बारकावे नाहीसे होत गेले, जागांची नावं बदलली, इतिहास कमी आणि दंतकथा जास्त अशी परिस्थिती निर्माण झाली”काका म्हणाले.
“तुम्ही कधी त्यात भाग घेतला का, किंवा असं म्हणू की तुम्हाला या इतिहासात रस कसा निर्माण झाला?” मी विचारलं.
“शाळेत असताना मी सोलापूरला होतो, माझे काका ओव्हरसीयर होते आणि छोट्या पुलांच्या, बंधाऱ्यांच्या बांधकामाच्या जागेवर त्यांचं काम असे. शाळेला सुटी असेल तेंव्हा ती त्यांच्या बरोबर साईटवर जात असे. त्या वेळेस मी आठ-दहा वर्षांचा असेन. काकांना वाचनाची आवड होती, ते छंद म्हणून इतिहासाचा अभ्यास करत. कामाच्या निमित्ताने प्रवास होई, स्थानिक लोकांकडून त्यांना हकीकती ऐकायला मिळत. त्या हकीकती ते आम्हाला सांगत, मला इतिहासाची गोडी त्यामुळं लागली. पुढे मी इंजिनियर झालो पण इतिहासाचा छंद कायम राहिला” काका म्हणाले.
“टाकळी बद्दल ते कधी कांही बोलले होते का?” बंडूनं विचारलं.
“अनेक वेळा! १९४५ सालच्या सुमारास माझे काका टाकळी जवळ सीना नदीच्या भागात काम करत होते. त्या आधी इंग्रज सरकारनं पुरातत्व खात्याची स्थापना केलेली होती आणि त्या वेळी डायरेक्टर जनरल पदावर मॉर्टिमर व्हीलर या ब्रिटिश अधिकाऱ्याची नेमणूक झाली होती. व्हीलर स्वतः सैन्यातील अधिकारी आणि पुरातत्व संशोधक होते. कर्नाटकातील रायचूर जवळ मस्की नदीच्या किनारी सुरु असलेल्या पुरातत्व संशोधनाची प्रगती पाहण्यासाठी ते तिथे गेले होते. माझ्या काकांना हे समजल्यावर पदरमोड करून ते मस्की येथे गेले. व्हिलर यांची भेट घेऊन त्यांना या बुडालेल्या तोफेच्या कहाण्या सांगितल्या आणि व्हीलर यांनी त्या जागेला भेट द्यावी असं सुचवलं”काका म्हणाले.
“मग ऐकलं का त्यांनी तुमच्या काकांचं?” मी आणि बंडू जवळ जवळ एकदमच म्हणालो.
“काकांचा उत्साह आणि तोफेच्या कहाण्या यामुळं व्हीलर यांचं कुतुहूल जागृत झालं. त्यांनी त्या जागेला भेट तर दिलीच परंतु नंतर त्या जागेचा अभ्यासही केला, माणसं कामाला लावून बराच तपास केला, पण त्यांच्या प्रयत्नांना देखील यश आलं नाही”काका म्हणाले.
“तुम्ही स्वतः गेला होता का तिथं?” मी विचारलं.
“अनेक वेळा गेलो आहे, लहानपणी काकांबरोबर आणि नंतर मित्रांच्या बरोबर! माझे दोन -तीन मित्र होते भ्रमंतीची आवड असणारे, आम्ही गड-किल्ले, मंदिरं, ऐतिहासिक स्थळं यांना भेटी देत असू. मी ही त्या भागात प्रवास करून माहिती गोळा केली. बुडालेल्या तोफेला मुलुख मैदानाची बहीण असं टोपण नाव होतं”काका म्हणाले.
“मग तुमचं संशोधन का थांबलं?” बंडूनं विचारलं.
“एक वेळ अशी आली की प्रगती थांबली, वेळही मिळेना, जमा केलेल्या माहितीच्या आधारे मी माझा एक अहवाल तयार केला आणि पुरातत्व खात्याकडं पाठवून दिला. एका हौशी इतिहास अभ्यासकाच्या अहवालाकडं लक्ष देण्यासाठी त्यांना कितीसा वेळ मिळणार? त्यानंतर मीही त्यावर विचार केला नाही,” काका म्हणाले.
“तुमच्याकडं त्या अहवालाची एखादी प्रत असेल नं?” मी विचारलं.
“ठेवलीय मी माझ्या संग्रहात, जरा शोधली तर सापडेल” काका म्हणाले.
“शोधाल का जरा, प्लीज!” मी विनंती केली.
“मी असं करतो, शोधून ठेवतो, बंडू येऊन त्याची झेरॉक्स काढून तुम्हाला देईल, काका म्हणाले.
“पण अहवालात काय लिहिलंय ते सांगता का, मला कुतुहूल अनावर होतंय,” बंडू म्हणाला.
“सांगतो!” काका म्हणाले. “मुलुख मैदानाची बहीण ही खरी तोफ नव्हतीच! रुमी खानानं बुर्हाण शाहला सांगितलं की या कामासाठी वेळ लागेल आणि खर्च खूप होईल, बुर्हाण शहानं होकार दिला. मोजमापं ठरली आणि नंतर त्यानुसार ओतीव तोफ बनवण्याचं ठरलं. पंचधातू वितळवून एकाच वेळी साच्यात ओतून तोफ बनवायची होती. साचा तयार झाला, त्याच्या चाचणीसाठी रुमी खानानं त्यामध्ये वितळवलेलं शिसं ओतलं. साचा थंड झाल्यावर त्यातून निघालेली शिशाची तोफ त्यानं बुऱ्हाण शाहला दाखवली. तोफेचा आकार, त्यावरचे नक्षीकाम पाहून बुर्हाण शाह खुश झाला. ती शिशाची तोफ कांही कामाची नव्हती पण त्याला ती टाकवेना, ती तशीच ठेवावी असा त्यानं हट्ट धरला. रुमी खान फार हुशार, त्यानं बुर्हाण शाहला सांगितलं की तुम्ही मला एक तोफ मागितली, मी तुम्हाला दोन देतो. त्यानं ती शिशाची तोफ व्यवस्थित कापली. त्या तुकड्यांवर पंचधातूचे पत्रे आतून बाहेरून बसवून ते पुन्हा एकत्र जोडलेआणि तोफ उभी केली. हीच ती मुलुख मैदानाची बहीण! खरी तोफ जेंव्हा बनवून तयार झाली तेंव्हा दुरून बघणाऱ्याला खरी कोणती आणि खोटी कोणती हे समजत नसे, दोन पैकी एक शिश्याची आहे हे गुपित हाताच्या बोटावर मोजण्या इतक्या लोकांनाच माहिती होतं. दोन बाजूला तोंड करून उभ्या असलेल्या दोन प्रचंड तोफा पाहून बघणाऱ्याच्या मनात दुप्पट धडकी भरत असे. मुलुख मैदान बरोबर बहीणही परांड्याच्या किल्ल्यात गेली. जेंव्हा मुरार जगदेवानं परांड्याची लढाई जिंकली तेंव्हा त्याला या तोफा विजापूरला नेण्याचा मोह आवरता आला नाही. त्यानं तोफा आणि त्यांच्यावर काम करणारे यांना ताब्यात घेतलं आणि विजापूरला निघाला. तोफा हाताळणारे आणि प्रमुख तोपची यांच्या विना तोफा वापरणं शक्य नव्हतं. माझ्या मताप्रमाणे त्यानं सीना नदीच्या खोऱ्यातून नदीला समांतर प्रवास करत बरेचसे अंतर कापले पण सीना नदीचं पात्र ओलांडताना तोफांचे गाडे नदीच्या पात्रात रुतले. मोठ्या मुश्किलीने ५५ टनांची मुलुख मैदान ओढुन काढली गेली. दुसरी तोफ जास्तच रुतली होती. बराच वेळ झगडल्यानंतर यश येईना तेंव्हा तोपचीनं ती सोडून देण्याचा सल्ला दिला. मुरार जगदेव त्याच्यावर भडकला तेंव्हा तोपचीनं त्याला ती शिश्याची असल्याचं गुपित सांगितले. मुरार जगदेवानं खात्री करून घेतली आणि दुसरी तोफ मागे सोडून ते निघून गेले. मुलुख मैदानाची बहीण एकटीच मागे राहिली, चिखलात रुतली. पाण्याच्या लोंढ्याबरोबर येणाऱ्या वाळू आणि दगडांच्या माऱ्यानं पत्र्याचं आवरण झिजून, फाटून आणि गंजून गेलं. आतले शिश्याचे तुकडे सुटे झाले आणि पाण्याच्या प्रवाहा बरोबर इकडे तिकडे गेले. बहिणीचा मागमूसही राहिला नाही. नंतर अनेक लोकांनी शोध घेतला पण हाती काय लागणार! अजूनही लोक शोध घेतात; हिमालयात यती, स्कॉटकांडमधील लॉच नेस सरोवरातील नेस्सीचा तिथले लोक घेतात तसे”.
इतर कोणाला पटो अथवा ना पटो, माझ्या मनाला काकांचं स्पष्टीकरण आणि माझ्या उपकरणांची कामगिरी पटली होती. माझा अहवाल आहे तसाच प्रकल्पातील वरिष्ठांच्या समोर आदळून मी मोकळा होणार होतो.
-सुरेश गोपाळ भागवत (२०/७/२०२४).